რ ა შ ი – თორის დიდი კომენტატორი
რ ა შ ი – რაბი შლომო ბენ იცხაკი დაიბადა 1040 წელს საფრანგეთის პატარა ქალაქ ტრუაში – საგრაფო შამპანის ძველთაძველ დედაქალაქში. ჰყავდა უაღრესად განათლებული მშობლები: მამა – თალმუდის დიდი მცოდნე, დედა – ებრაული ლოცვანის თვალსაჩინო მელექსე-პოეტი. დაწყებითი განათლება ოჯახში მიიღო, სიჭაბუკის წლები კი გაატარა ვორმსის – იააკობ ბენ იაკარის და მაინიცეს იეშიბებში.
საქვეყნოდ ცნობილ მაინიცეს იეშიბას წლების განმავლობაში მეთაურობდა გერმანიისა და საფრანგეთის ებრაელ ბრძენთა შორის გამოჩენილი ფიგურა – რაბენუ („მასწავლებელი ჩვენი“) გერშომ ბენ იეჰუდა. ამ დიდ სწავლულსა და სახელმოხვეჭილ რაბინს „მაორ ჰაგოლას“ („გაფანტულობის ლამპარს“) უწოდებდნენ (გარდაიცვალა 1040 წელს; ამავე წელს დაიბადა რაში. შემდგომ, ამ ფაქტთან დაკავშირებით, მომავალი თაობების ბრძენნი იტყვიან: – იმ წუთს, როს ჩაესვენა რაბენუ გერშომის დიდების მზე, რაშის კაშკაშა მზე აღმობრწყინდაო). სამწუხაროდ, რაბენუ გერშომის შრომები ვერ გადაურჩა ჟამთა სიავეს. იგი პიუტების უბადლო შემთხზველი და თალმუდის მრავალრიცხოვანი კომენტარის ავტორი ყოფილა. გადმოცემით – მისეული ახსნა-განმარტების მეთოდი, ე.წ. „ფშატი“ – სიტყვა-სიტყვითი შესაძლებელი „პირდაპირი აზრი“ – საშუალებას იძლეოდა წაგვეკითხა ტექსტის ფრაგმენტი როგორც რაიმე მთლიანი, როცა გასაგებია თითოეული სიტყვის აზრი და მისი გრამატიკული ფორმა, ფრაგმენტის ჩარჩოებში კი არ არის შინაგანი წინააღმდეგობები (ინტერპრეტაციის ასეთ მეთოდს, თალმუდისა და მიდრაშის ძველ ბრძენთა პოეტურ და ლეგენდარულ განმარტებებთან შეხამებით, შემდგომში იყენებდა რაში; ვხვდებით რამბამის, ონკელოსისა და საადია-გაონის ნაშრომებშიც). ვორმსის ებრაულმა სასამართლომ, რომელსაც რაბენუ გერშომი მეთაურობდა, მიიღო რიგი დადგენილებებისა, მათ შორის პოლიგამიის, ანუ მრავალცოლიანობის აკრძალვა და განქორწინების დაუშვებლობა ცოლის თანხმობის გარეშე (1000 წ.), რომლებიც თავიანთ ძალას ამჟამადაც, ჩვენს დღეებშიც ინარჩუნებენ.
გამოცდილი მასწავლებლების (რაბენუ გერშომის ყოფილი მოსწავლეების) ხელმძღვანელობით რაში გულმოდგინედ სწავლობს თორას და, განსაკუთრებული ნიჭისა და დაგროვილი ცოდნის შემწეობით, წამყვან პოზიციებს იკავებს. 25 წლის ასაკში ბრუნდება ტრუაში და ხსნის თავის სკოლას, რომელიც სულ მალე წმიდა წიგნების შესწავლის უმნიშვნელოვანეს ცენტრად იქცა. აქ მოემართებოდა სწავლას მოწყურებული ნიჭიერი ახალგაზრდობა საფრანგეთისა და გერმანიის ებრაული დასახლებებიდან; რაბინებიც კი მოდიოდნენ, რათა რელიგიის რთულ საკითხებზე მიეღოთ გასაგები, ნათელი და ამომწურავი პასუხები. თორისა და თალმუდის სწავლებამ მანამდე არნახულ დონეს მიაღწია. რაშიმ შეცვალა ებრაული ასოების გრაფიკული (კვადრატული) მოხაზულობა: ხაზები ცოტათი დააგრძელა, კლაკნილი, ტალღოვანი და მოძრავი გახადა, რის მეოხებითაც თითოეული მათგანი მოქნილ, ლაღ, მხატვრულ ორნამენტად აღიქმება.
იმ დროს ჯერ კიდევ არ იყო გამოგონებული წიგნის საბეჭდი მანქანა. რაში კომენტარების ჩანაწერებს აკეთებდა ცალკეულ რვეულებში (ე.წ. „კუნტროს“), რომლებიც შემდეგ გადაწერით ვრცელდებოდა საფრანგეთსა და მის ფარგლებს გარეთ (სხვათაშორის, პირველი წიგნი, რომელიც თვით თორაზე ადრე, 1475 წელს დაიბეჭდა ებრაულ ენაზე, სწორედ რაშის კომენტარები იყო).
რაში არ იღებდა შეგირდების სწავლების საზღაურს. ოჯახს კუთვნილებაში ჰქონდა რამდენიმე ვენახი და წლიდან წლამდე მისი შემოსავლის წყაროს წარმოადგენდა ღვინის წარმოება. მოგეხსენებათ, რაოდენ დიდი შრომა და მოვლა სჭირდება ვაზს. ისტორიამ შემოგვინახა ასეთი ამბავი:
ერთხელ რაში ვენახიდან შინ ბრუნდებოდა. ნაჯაფ-დაქანცულს კარგა გვარიანად მოშიებოდა და საგზაო სასადილოში შევიდა დასანაყრებლად. ყურადღება არავინ მიაქცია; დუქნის პატრონსა და იქ თავშეყრილ ხალხს რვეული გადაეშალათ და რაღაცაზე ცხარედ კამათობდნენ. თავისუფალი მაგიდის სკამზე ჩამოჯდა, მოასვენა გადაღლილი სხეული, დამხვდურთა ლაპარაკს მიუგდო ყური, მაშინვე მიხვდა – თორის საკვირაო კარს არჩევდნენ, მათ წინ გადაშლილი რვეული კი მისი კომენტარები იყო. ათიოდე წუთის შემდეგ, გაბეზრებულმა მედუქნემ მუშტი დასცხო დახლს:
– მაინც ვერ გავიგე – რა უნდა რაბი შლომოს?!
– ერთი მათლაფა წვნიანი, თუ შეიძლება! – შეაგება „პასუხი“~ კუთხეში მოთმინებით მჯდომმა რაშიმ.
საოცარია – ადამიანის სიცოცხლის მთელი ხანგრძლივობაც არ იკმარებდა ამ ბრძენკაცის მრავალრიცხოვანი შრომების შესაქმნელად, იგი კი მხოლოდ ძირითადი სამუშაოსგან თავისუფალ დროს წერდა და ასწავლიდა.
რაშის კომენტარები ყოველთვის ლაკონური, ზუსტი, გარკვეული და ნათელია, ადვილად გასაგებია როგორც განსწავლული ადამიანებისთვის, ისე მცირეწლოვანი მოსწავლეებისთვის. დღევანდელი გადასახედიდან ძნელი წარმოსადგენია – რომ არა რაშის შემოქმედება, ვით შესძლებდნენ ებრაელები ბოლო ათასწლეულის განმავლობაში თორის ხუთწიგნეულის, თანახის სხვა წიგნებისა და თალმუდის შესწავლას.
რაშის ოჯახმა აღზარდა სამი ქალიშვილი, რომლებიც მამის საუკეთესო მოსწავლეებზე გათხოვდნენ. შემდგომში სახელგანთქმული პიროვნებები: რაბი მოშე ბენ მაიმონი (რამბამი; იგივე მაიმონიდი), რაბი შმუელ ბენ მეირი (რაშბამი), რაბი იააკოვ ბენ მეირი (რაბენუ თამი – „ჩვენი სრულქმნილი მასწავლებელი“), რაბი შლომო ბენ მეირი და რაბი იცხაკ ბენ მეირი – რაშის შვილიშვილები, ხოლო რაბი მოშე ბენ ნახმანი (რამბანი; იგივე ნახმანიდი), აბრაჰამ იბნ ეზრა, რაბი ლევი ბენ გერსონი (რალბაგი) და რაბი ისააკ აბარბანელი – რაშის შვილთაშვილები იყვნენ.
რაშის სახელი, ისევე როგორც ყოველი გამოჩენილი „დიდი“ კაცისა, ლეგენდებით არის მოცული. ერთ-ერთი მათგანი მოგვითხრობს:
ერთხელ, აღმოსავლეთში მოგზაურობის დროს, მავანმა ბერმა აუგად მოიხსენია ებრაელი ხალხი და ზომაგადასული სიტყვებით შეურაცხყო იუდეველთა რელიგია. რაში მზად იყო პასუხის გასაცემად, მაგრამ ბერს თავისივე მეგობრები შეეწინააღმდეგნენ, ჩააჩუმეს და ბოდიში მოიხადეს. იმავე ღამით ბერი ავად გახდა. რაშიმ უპატრონა, უმკურნალა და ავადმყოფი გამოაჯანმრთელა. დარცხვენილმა ბერმა მადლიერების ნიშნად გასამრჯელო შესთავაზა, მაგრამ რაშიმ იუარა: – თქვენ არაფრით ხართ ჩემი მოვალე. ჩვენ ჩვენი სარწმუნოებები გვაპირისპირებს, მაგრამ რელიგიის საერთო სული გვაკავშირებს; იგი გვავალდებულებს – გვიყვარდეს მოყვასი ისე, როგორც საკუთარი თავი. მე აღარ გჭირდებით. მშვიდობით! თუ ოდესმე შეხვდეთ გაჭირვებულ ებრაელს, გთხოვთ შეძლებისდაგვარად დაეხმაროთო…
გამოხდა ხანი. რაში პრაღას ეწვია. ზეიმით დახვდნენ ქალაქის მცხოვრებნი. არ ესიამოვნა ეს ჰერცოგ ვლადისლავს და რაში საპატიმროში გამოამწყვდია, – ცილი დასწამა ჯაშუშობაში… დადგა ჟამი განაჩენის გამოტანისა, რომელიც სიკვდილით დასჯას ითვალისწინებდა. უდანაშაულო რაბის თავი საოცრად მშვიდად ეჭირა. ამ დროს ტახტის მპყრობელის წინაშე წარსდგა ოლმიუცის არქიეპისკოპოსი და წარმოთქვა:
– ღვთის სახელით ვიცავ ამ ებრაელს, რომელსაც ვიცნობ, როგორც მეცნიერს, დიდებულ და მაღალზნეობრივ პიროვნებას.
და უამბო მან დამსწრეთ, თუ როგორ გადაარჩინა იგი რაშიმ და მისი გათავისუფლება მოითხოვა. რაში გაათავისუფლეს და დიდი ზეიმიც მოუწყეს.
რაში ძალზე მძიმედ განიცდიდა ევროპის ქვეყნებში ებრაელების შევიწროვებისა და დევნის თითოეულ ფაქტს. გერმანიაში და საფრანგეთში პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობების დროს დატრიალებულმა ავბედითმა მოვლენებმა – ებრაელების რბევამ, ტანჯვა-წამებამ, ხოცვა-ჟლეტამ – ძალ-ღონით სავსე ეს შუახნის კაცი სასოწარკვეთილებამდე მიიყვანა. აი რას ვკითხულობთ ივრითზე შესრულებულ მის ჩანაწერებში: „ძალა მელევა, ბაგეს ვერ ვხსნი და ვმუნჯდები (როცა ვცდილობ) გადმოვცე ჩემი ხალხის თავს დატეხილი უბედურების შესახებ, დაუძლურდა ხელი ჩემი…“. ბოლომდე მაინც არ გატყდა, სულით არ დაეცა – ებრაელების ტრაგიკულ იღბალზე თვალგულცრემლიანი პიუტი შეთხზა და მთელი ცხრა წელი ისევ თავისი საყვარელი საქმე აკეთა: შრომობდა, თორას ჭირნახულობდა, კომენტარებს წერდა…
ბაბილონის თალმუდის ტრაქტატ „მაქოტის“ კომენტარის მე-19-ე გვერდი სიტყვასთან „ტაჰორ“ („სუფთა“) მოულოდნელად წყდება. ეპიტაფიასავით ჟღერს ამ ადგილზე მოყვანილი სიტყვები: „აქამდე – კომენტარები რაშისა, აქედან და შემდეგ – კომენტარები რაბი შმუელისა, რაბი მეირის ძისა“ (თალმუდის კომენტარებზე მუშაობა რაშის შემდეგ ჯერ მისმა სიძემ – რაბი იეჰუდა ბენ ნათანმა გააგრძელა); ძველ გამოცემაში კი უბრალოდ წერია: „…აქ გარდაიცვალა რაში“, ანუ – ამ ფურცელზე მუშაობისას აღესრულაო რაში. მისი საფლავი დღემდე არ არის ნაპოვნი. სწავლულთა აზრით, იგი დაახლოებით 1105 წელს გარდაიცვალა ქალაქ ტრუაში. 1524 წელს ძლიერმა ხანძარმა მთლიანად შთანთქა ამ ქალაქის მნიშვნელოვანი ნაწილი. მაგრამ დღემდე დგას უძველესი სინაგოგა – ებრაული თემის ცენტრი, მასთან ახლოს – რაშის სახელობის ინსტიტუტი, არის რაშის ქუჩა და წამომართულია მისი ხსოვნის ვეებერთელა მონუმენტი – როგორც სიმბოლო მარადიული უკვდავებისა.
ისაკ (ირაკლი) კრიხელი
